BEHLÛLÎ MAYÎ / BALÛLÎ DANA KİMDİR?

Aso Zagrosî

Newroz.com yazarlarından sevgili Bîşar Norşîn, yıllar önce Kuzey Kürdistan’da —özellikle yaşadığı bölgede— Balulî Mayî (veya Mahî) hakkında duyduklarını bir yazı dizisi olarak yayımlamıştı.

Kürdistan’ın dört bir yanında, hatta en ulaşılmaz bölgelerinde bile Balulî (Behlûlî) Mayî / Mahî hikâyeleri anlatılır. Bir rivayete göre Balul (Behlûlî) Mayî, Abbasi halifesi Harun Reşid’in kardeşidir. Eğer bu doğruysa, neden Abbasi ve Emevi dönemlerinde öne çıkan birçok şahsiyet Kürtlerin kolektif hafızasında Balul kadar yer etmemiştir?

Kakayî, Ehl-i Hak (Yarsan) inancına ait kutsal kitaplar olan Serencam ve Defterler’i okuyan herkes, Balulî (Behlûlî) Mayî / Mahî / Dana adlı bir azizin varlığını bilir.

Araştırmacı S. Hemereş de yıllar önce “1300 Yıl Önce Yaşamış Kürt Din Âlimi ve Filozofu Balulî Mahî – Dêwanê Kimdir?” başlıklı bir makale yayımlamıştı. Aşağıda o yazının özeti yer alıyor.

Kökeni ve Tarihsel Bağlam

Balulî Mahî, aslen Kirmanşah’ın kuzeydoğusundaki Dînewer kazasındandır. Tam adı Mahî Kufî olarak bilinir. Dînewer, antik Med bölgesinin önemli bir parçasıydı. İslam öncesinde bu bölge “Mah” (Mediya) olarak adlandırılırdı.

İslam’ın Kürdistan’a gelişiyle birlikte, bölge çeşitli vergi bölgelerine ayrıldı. Toplanan vergiler Irak’a götürülüp yerleştirilen Araplara aktarılıyordu. Dînewer ve çevresinde toplanan vergiler Kûfe’ye gönderildiği için buraya “Mahî Kûfe” veya “Medyayê Kûfe” denirdi. Nehawend bölgesi ise “Mah el-Basra” olarak adlandırılıyordu. Böylece eski Med topraklarının gelirleri Basra ve Kûfe’ye yerleştirilen Araplara aktarılmıştı.

Bu nedenle Arap kaynakları Balul’ü “Kûfeli Behlûl” olarak tanıtmış, onu Araplaştırmaya çalışmışlardır.

Yaşamı ve Felsefesi

Balul, Harun Reşid döneminde (8. yüzyıl) yaşamıştır. Dinsel ve felsefi görüşlerini açıkça dile getirmesi nedeniyle halife tarafından ölümle cezalandırılmak istenir. O, İmam Cafer-i Sâdık’a danışır. İmam ona, hayatta kalmak için “deliliğe” vurmasını tavsiye eder. Balul da kendini “deli” göstererek ölümden kurtulur.

Bu olay farklı anlatımlarla aktarılsa da tüm kaynaklar, Balul’un kendisini “deli” (dêwanê) gibi göstermesi konusunda hemfikirdir.

Balulî Mahî, bir şiirinde bu durumu şöyle anlatır:

“Dêwanê zaîr, dêwanê zaîrdanay yaranim dêwanê zaîr,
zaîr û ebas keften nebabir, recebim nesîm, loremin tayer.”

Anlamı:
“Görünüşte deliyim, ama dostlar için âlimim. Görünüşte çölde kaybolmuşum, gerçekte ise dostlara yol gösteren bir bilgeyim.”

Yarsan azizlerinden Derwêş Newrozî Soranî de Balul’un bu “deliliğini” şöyle yorumlar:

“Balul zatêwen zat yekdaneamîyan maçan Balul dêwanê,
kê dî dêwanê weyter dana bo merke û nemeydan gerdûn rana bo.”

Yani: “Balul, Tanrı’nın ışığıdır. Bilgisizler onu deli zanneder. Hangi deli bu kadar derin, âlim ve bilge olabilir?”

Yarsan İnancındaki Yeri

Kutsal Serencam’a göre Balul, Yarsan dinini Hawraman’a götüren ilk kişidir. Bir süre sonra bir grup Yarsan’la birlikte Bağdat’a gider, ardından Kirmanşah’a döner. Mezarı bugün Kirmanşah yakınlarındaki Serandilê Dağı’ndadır.

Balul’un sözleri ve hikâyeleri yüzyıllardır Kürtler arasında, ayrıca Arap ve Fars halkları içinde de anlatılmaktadır.

“Kürk” Hikâyesi

S. Hemereş, annesinden duyduğu bir hikâyeyi şöyle aktarır:

Bir gün Deli Balul, yırtık ve kirli elbiseleriyle bir zenginin divanhanesine gitmek ister. Kılık kıyafeti yüzünden içeri alınmaz. Eve döner, güzel kürkünü giyip yeniden gider. Bu kez içeri alınır ve en üst yere oturtulur. Yemekler gelir. Balul kürkünün ucunu tutup “Ye kürküm, ye” demeye başlar.

Oradakiler neden böyle dediğini sorar. Balul şu yanıtı verir: “Bu yemeğe kürküm sayesinde davet edildim. Asıl o hak etti.”

Bu hikâye Kürtler arasında Balul’a, Kuzey Kürdistan’da ise daha çok Melayê Meşhur veya Nasreddin Hoca’ya mal edilir.

Sonuç

Balulî Mahî, Yarsan inancında önemli bir yere sahip, Goran lehçesinde şiirler yazmış Kürt bir âlim, düşünür ve mistiktir. “Balulî Dana” olarak da bilinir. Onun adı, bilgeliğiyle deliliği birleştiren bilge figürlerin sembolü hâline gelmiştir.