Aso Zagrosi

Asırlar  boyunca   Ortadoğu’yu  ve  Kürdistan’ı  gezen  tüm  yabancı  gözlemciler    Kürd  kadınlarının    diğer  müslüman    topluluklara  bağlı  kadınlardan  farklı  olduklarını  çok bir şekilde   belirtmişlerdir.   Bu konuda  bir hayli  yazılı belge var.

Örneğin  1840 yılında B. Poujoulat  Kürd kadınlarını  şöyle  değerlendiriyor:

“Kürd kadınları  gerçek amazonlardır. Onlar  atlara kusursuz binlerler, kocaları gibi  silahlıdırlar..Kürd kadının boyu  zarif ve şıktır. Ama yüzleri  güneş tarafından yandıĝından dolayı çekici deĝildir… Kürd kadınları kapanmıyorlar.  Elbiseleri  ince, giri kumaş bir fistan, göĝüsleri açık, bellerini   deri bir kemer ile baĝlıyorlar..   Paralarla süslenmiş uzun siyah saçları   omuzlarında  dalgalanıyor.  Kürd kadınları başlarının arkasına  savurdukları   çok ince  sarı ya da mavi eşarp taşırlar ve  yalın ayak gezerler…“(age sayfa  348-355) (http://www.alayekiti.com/kurt-kadinlari-gercek-amazonlardir/) 

Daeş’a  karşı  savaş  ile  birlikte  genel olarak  Kürdler ve  özel  olarak  Kürd kadınları    dünya  kamuoyunun  gündemine  oturmaya  başladılar.     Gazetelerin  köşe  yazarları  “Siz  kimsiniz  Ey Kahramanlar?”   diye   sormaya başladılar.   Dünyanın  bir çok   ünlü dergi ve gazetelerine   Kürd kadınları   manşet  olmaya başladılar.

Daeş’a  karşı  savaş   sırasında Kürd  kadınlarıyla   diğer  Müslüman ülkelerinin  kadınları arasındaki  fark  bir  daha    çok  açık ve  çıplak  bir şekilde   ortaya  çıktı.

Kürd  kadınlarının  bu konumu öyle bir günde  yada  bir kaç  yıl içinde  yürütülen  mücadelenin neticesinden ortaya  çıkmış  değildir.    Var  olan  reel durumun uzun tarihsel  geçmişi vardır.    Tüm  Müslüman  halklar içinde    Mesture  Kurdistani’nin   ilk  tarihçi  kadın  olarak   ortaya  çıkması   tesadüfi  değildir.      Daha  fazla   uzaklara  gitmeksizin,   M.S   Hewlerli  Helena,   Selahaddin Eyyubi’nin  yeğeni    Deyfe  Xatun,   Soran Miri  Xanzadxan,   Caf Kralicesi  Adilexan,   Mayan Xatun,  yine  Eyyubilerden  Gaziye Xatun,  Dunbuli Kürdlerinden  Hayranxan, Ayşe Timur,  Hepsexan,  yine   Yahudi  Kürd kadınlarından  Aşinaz  Barzani(1590 ـ 1670),   Ehli Hak  önderlerinden  Melekcan  ve burada  isimlerini   sayamayacağım     farklı  dallarda  boy gösteren   yüzlerce   Kürd  kadını    bu topraklar  üzerinde  boy  gösterdi.   Bugün   Kürd  siyasal, kültürel,  askeri  ve  sosyal  yaşamını  çok  renkli  kılan    kadınların   kavgasının    büyük, çetrefeli,  zorlu  ve renkli   bir tarihsel  geçmişi  var.  Ciddi  bir  tarihsel  miras  var.

Bugün  burada  Kürdistan ulusal  kurtuluş  mücadelesinde  önemli bir rol oynayan  ve  Kürdlerin  ulusal kollektif   hafızasında    hak ettiği  yeri  alması   gereken   bir  Kürd  kadınından,  Qedemxêr  Feylî    üzerine   durmak  istiyorum.

Qedemxêr  Feylî  Kimdir?

Qedemxêr  Feylî’nin   dünyaya  geldiği  Loristan bölgesinin tarihi   binlerce  yıl  öncesine   dayanıyor.  Bugün  elimizde    bulunan   tarihsel belgelere  göre   en  azından   800 yıl boyunca    Kürd  Mirleri  tarafından  yönetildi.     Hesnewi,  Xurşidi ve   Küçük  Loristan  Mirleri   bunlardan    sayabileceğim bir  kaç  tanesidir.  Bu  bölge de   çok   ünlü  Kürd  kadını  yaşadı  ve  isimleri   çağlar boyunca   Kürdlerin  ulusal  hafızasında   yer  aldı..   Bunlardan   Yutab  Xuwahir Aryoberzin, Dewlet Xatun,  Meryem  Bêgîm(Kerimxan Zendi’n   annesi),  Bibi  Meryem Baxtiyari,  Melike Sureya İsfendiyar Baxtiyari,  Qedemxêr   ve  daha  başka   kadınları  sayabiliriz.

Qedemxêr  Feylî’nin   doğum ve   ölüm gününü  tespit etmek  için elimizde  hiç bir belge  ve yazılı  kaynak  yok.  Ayrıca   ziyaret edebileceğimiz  bir  mezarı  dahi   yok.

Qedemxêr  Feylî  tahminlere  göre    1889 yılı cıvarında   Mir  Qendi Qelawendi ve  Cewahir’ın çocuğu  olarak  dünyaya  gözlerini açıyor.  Babası   Direkwend aşiretinin Qelawendi kabilesinin  reisi ve aynı  zamanda  Küçük  Loristan’ın  Miriydi.   Qedemxêr’in       kardeşleri  meselesinde   farklı bilgiler var.   Bazı  kaynaklar   9   erkek  ve   iki bacıdan   söz ediyor.  Diğer  kaynaklar ise   Qedemxêr’in  7  erkek kardeşinden  söz ediyor. Qedemxêr  Feylî,  çok   küçük yaşlarda   kardeşleriyle birlikte  her türlü  silah  kullanmayı   ve  ata binmeyi  öğreniyor.   Ondan   söz  eden  tüm kaynaklar,  “uzun boylu,  güzel,  silahşör ve  dirayetli bir  suvari”  olarak söz ediyorlar.  O  çok  küçük  yaşlarda   kardeşleriyle birlikte   bir  dizi  savaşa   doğrudan  katılıyor.   Hani  Kürdlerin   “Xuşkek û Heft Bra”   destanına  benzeyen  çok  yanı  varmış.  Belki de   bir bacı  ve 7 erkek kardeş   söylemi   bu destandan kaynaklanıyor.

Qedemxêr’in   3  erkek  kardeşi ,   Babaxan,  Abasxan ve Şahmuradxan   Feyli  Kürdlerinin  kollektif  hafızasında    silinmez bir  iz bırakmışlar. Qedemxêr  bu arada   amcası  oğlu  Sefqulixan  ile  evleniyor ve bu evlilikten  Mehemedxan   adıyla  bir  oğlu  dünyaya  geliyor.

Şah Rıza Pehlewi   Kürd  Mirliklerini  ortadan  kaldırmaya  karar verdiği zaman   ordusunu  Küçük  Loristan    Kürdlerinin  üzerine de  gönderiyor.  Küçük  Loristan  Kürdleri   Fars  işgalcilerine  karşı   direniş   kararı   alıyorlar.

Fars  güçleriyle   Kürdler arasında   bir  dizi  çatışma  oluyor. Qedemxêr’in  de   hazır bulunduğu  bir  çatışmada    eşi Sefqulixan,  kardeşleri  Babaxan ve  Abasxan   şehid  düşüyorlar.  Bazı  kaynaklar  Qedemxêr’in   Mehemed  Huseyinxan  adlı biriyle   ikinci evliliğini  yaptığını ve  Mehemed  Huseyinxan’da   Fars  ordularıyla   girdiği bir başka  çatışma  şehid   düştüğünü  yazıyorlar.

İran devleti ile   Küçük  Loristan’ın son  Miri  ve aynı zaman da Qedemxêr’in   büyük kardeşi  Şah Muradxan  birlikleri  arasında  bir  dizi kanlı   çatışmalar  oluyor. İran  güçleri    kadın, erkek,  yaşlı ve  çocuk  demeden katliamlar  gerçekleştiriyor ve  yerleşim  yerlerini  yakmaya  başlıyor.    Kürd  güçleri    taktik  değiştirerek   partizan    savaşına  başlıyor ve  İran ordusuna   büyük darbeler vuruyor.

Bu arada   İran devleti,  Kürdlerle  başa çıkamayacağını   anlayınca  1925 yılında   hile  ve  entrikalara   baş vurarak   Küçük Loristan Miri, Qedemxer’in   abisi  Şah Muardxan’ı  tuzağa  düşürerek  öldürüyor.

Abisi  Şah Muardxan’ın   Şah Rıza   tarafından   kaleşçe  tuzağa  düşürülüp  katledilmesinden  sonra  Qedemxêr    bir  dizi  Kürd  aşiretini   bir çatı altında  toplayarak   gerila    savaşını    Loristan  dağlarında    yaygınlaştırmaya başladı.   İran devleti  İsfendiyar’ın komutasında   büyük bir askeri  gücü  Qedemxêr’in   komutasındaki  Kürd  güçlerinin  üzerine  gönderiyor.  İki  güç  arasında    yıllara  yayılan   kanlı  çatışmalar   oluyor.İran devleti   bir yandan  Kürdleri  terrorize etmek  amacıyla   Kürd köylerini   yakıyor ve  diğer   yandan  aşiret  liderlerini   para ve  koltuk karşılığında  yanına  çekmeye  çalışıyordu.  Fakat, Qedemxêr’in   bir  kadın  olarak   Şah Rıza’nın  ordusuna  vurduğu   darbeler   halk  kitleleri tarafından  büyük  sempatiyle   karşılandığından  dolayı   planlar   tutmuyordu.

Qedemxêr’in   önderliğinde   gelişen  mücadele   İran  ordusunu  çıkmaza  soktuğundan  dolayı,  Şah Rıza   taktik  değiştirerek  “barış”  için Qedemxêr’e  bir heyet  gönderiyor.

Şah Rıza’nın gönderdiği delegasyon  Kürdlere  “ halkın yaşam koşullarını iyileştireceklerini, bölgeye yatırım  yapacaklarını,   isyana  katılan  herkesi  af edeceklerini   ve Şah’ın Qedemxêr ile   evlenmek   istediğini”  bildiriyorlar.   Ayrıca Fars  delegasyonu  bir  dizi  hediyenin  yanında   bir cuval  pirinç de beraberinden  götürüyor.   Bu arada  Kürdleri  tehdit etmek  amacıyla   pirinci yere dokuyorlar ve   İran’ın  askeri  gücünün  bu pirinç tanelerinden  daha  fazla  olduğunu  söylüyorlar.

Qedemxêr   Fars   delegasyonunu  dinledikten  sonra  yapılan  tüm  önerileri  red ederek kendilerine “ Tüm hediyelerini  alın  ve  geri götürün.  Şah’ınıza  söyleyin  ben  evlenilecek  kadın   değilim,  kendisi  kadındır.  Tüm  pirinç  tanelerini  toplayın,  çuvala koyarak    bu 3 aç   tavuğumuzla  götürün.  Bu aç  3  tavuğun  sizin tüm  pirincinizi  nasıl  yiyeceklerini   göreceksiniz. Şah’ınıza  söyleyin   Kraliçe  Qedemxêr  diyor ki:   doğru  savaşçılarım az, ama   büyük  ordunuzu   yiğeceğim”  diyor.

Fars  delegasyonu   geri  döndükten  sonra   Şah Rıza   daha  büyük askeri   güçleri   Qedemxêr’in     üzerine  gönderiyor.   Askeri  güçler   arasında    güç bakımında   korkunç bir    dengesizlik vardı ve Qedemxêr   komutasındaki   Kürd  güçleri  halkı    Fars  katil  sürülerinin   saldırılarına   karşı  koruyamiyordu.  Fakat,  bu  arada  Fars   askeri  güçlerine  de  büyük  zararlar veriyorlardı.

Bu arada  Qedemxêr     Güney  Kürdistan’a   Şêx  Mehmud   Berzencî’ye    bir  mektup  yazarak  Farslara  karşı  askeri  güçlerini  birleştirmeyi  öneriyor.  Qedemxêr  mektubunda   Farsların  Kürdlere   ev  özellikle  sivil halka   karşı  giriştikleri  katliamlara,    kardeşi   Şah Muradxan’ın  alçakça  katledilişine  dikkat çekerek   Güney ve  Doğu  Kürdistan’da   işgalcilere   karşı  askeri güçlerini   Şêx  Mehmud   Berzencî’nin  komutasında   birleştirmek  istediğini söylüyor. Qedemxêr   mektubunda    ellerinde  bulunan  silahlar    iki yıl   savaşı  yürütmek  için  yeterli  olduğunu   söylüyor.    Ayrıca  Qedemxêr  mektubunda   Şêx  Mehmud   Berzencî ‘ye evlenme teklifi yapıyor.

Şêx  Mehmud   Berzencî’nin   danışmanlarından   Ahmed  Xoce  bir yazısında  Qedemxêr’in,  Şêx  Mehmud’a  gönderdiği   mektuba   değiniyor.   

Şêx Mehmud  Berzencî’nin   danışmanı   Ahmed Xoce’nin  anlatımlarına  göre  Qedemxêr,  Şêx Mehmud’a  yazdığı  mektupta   işgalcilere  karşı   askeri güçlerini birleştirmenin yanında   evlilik teklifine  dair :  “Loristan  serdarı  devrimci  Qedemxêr   İran askerleri tarafından  yakalanmadan önce  ölümsüz Şeyh Mehmud’a  bir mektup  yazarak   ‘devrimci bir Kürd kadın liderinden   bir  devrimci  Kürd liderine!!  Bu  mektubu  herhangi  bir kadından  alamıyorsunuz.  Bu mektubu  bir  Kürd  kadından alıyorsunuz. Çünkü  Kürdler    cesur ve  gönülden inanan  kadın ve  erkekler arasından  ayırım yapmamalılar.  Ben  kadınlığımı  bilirim.   Erkeklerin  peşinden  koşan  bir  kadın da  değilim.  Tam tersine  aradığım   erkek  o seviye de  olmalı ki     eşi  olayım.  Bu erkeğin    sen  olabileceğini    düşünüyorum.   Hürmetlerimle    cevabını  bekliyorum.’ diyor.

O  dönem   Şeyh Mehmud   hareketi  yenilgi almıştı. Şeyh Mehmud’un  kendisi  dağa  çekilmiş  durumdaydı.  İlk  önce   Şeyh Mehmud,    Qedemxêr’e  cevap vermek  istemiyor.   Daha   sonra  düşüncesini    değiştiriyor ve   kendisine  cevap veriyor.   Ahmed Xoce’nin  anlatımlarına   göre  mektubu  meşhur  Kürd  şairi  Ari  yazıyor.    Şeyh  Mehmud  şöyle cevap veriyor:  “………..bende  şimdi  zalimlerin  esiriyim.  Ne  sesim ve  de  ne de  silahımın  sesi  sana  ulaşır.  Ben  kendim de   Kürdistan dağlarında  derbederim.   Eğer  vatanımız bu  zalimlerin elinden kurtulsa,  uzakta  olsa  hayat arkadaşın olmak ve     elim  eline  ulaşsa   şerefmend  olurum. Kürdlerin  ister  kadın ve  isterse  erkek kurtuluş için  yaşam ve  mutluluğa ihtiyacı var.”

Qedemxêr  önderliğindeki   Kürd  güçleri  ile  Fars  orduları arasındaki çatışmalar  zamana  yayılarak  sürüyor.  İran ordusu  yıllara   dayanan  Kürd direnişini   bastıramıyor.  Bu  sefer  İran Şah’ı   din adamlarından  oluşan  bir  heyeti  Qedemxêr  ile  görüşmek  için  gönderiyor.

Rıza  Şah   din adamlarından   oluşan  heyet ile   birlikte  Qedemxêr’e   bir mektup  ve  bir de  Kuran    gönderiyor.   Şah mektubunda    savaşa katılan  herkesi şartsız   af edeceğini,   herkesin  serbest  bir şekilde  evlerine   döneceklerini, Loristan’ı  yeniden  eskisi  gibi  inşa edeceğine  dair    söz veriyor.   Ayrıca   Şah  gönderdiği   Kuran’ın  kapağına  da   mühürünü  basarak   söylediklerinin  doğruluğuna  dair  Kuran’ı  şahit olarak gösteriyor ve  önünde    yemin  ediyor.

Din  adamlarının  bu  ziyareti  ile birlikte  gönderilen mektubu ve  Kuran’ı  gören  bir  dizi  askeri  komutan   Şah’ın verdiği  söze  inanmaya başlıyorlar.   Ayrıca   bu süreçte    Farslar  bazı  aşiret liderlerini   para ve  imkan  sunma   karşılığında    saflarına  çekiyorlar. Qedemxêr’in   bir   dizi  askeri   komutanı  ve   savaşçısı    silahlarını  bırakarak   teslim  oluyorlar. Qedemxêr,   kendisine  bağlı  kalan   küçük bir  grup  savaşçıyla   direnişi   sürdürüyor.   Bazı  kaynaklar  Qedemxêr’in dört bir yandan    kuşatılma neticesinden   esir   düştüğünü  yazıyor.  Bazı  kaynaklarda    onun  önderliğindeki  güçlerin  zayıf  düşmesinden  sonra   teslim  olduğunu  yazıyor.(araştırılması gerekir)

Fars  ordusu  Qedemxêr  ile  birlikte   hareketin   17   askeri  önderini  Tahran’a  götürüyor ve  bir gün  sonra    17   komutanı  idam  ediyor. Qedemxer’in   ölümüne  dair   farklı  versiyonlar var.  Bazılarına   göre   Şah’ın talimatı  ile  Qedemxer’i  bir  ata  bağlıyorllar, Tahran sokkaklarında      yerden    sürükleyerek   öldürülüyor.  Bazılarına  göre ise  Qedemxer  Şah’dan  af  dilemiyor hapishane   işkence  sonucu ölüyor.

Qedemxêr   üzerine  bölgeyi   gezen  bir  çok  yabancı gözlemci  değerlendirmeler   yapmış ve  o dönemler  onun  üzerine  yazılan  şiirleri  aktarmışlardır.(Edmons)  Doğu  Kürdistan’da  bir çok dengbêj ve  şair     Qedemxêr   üzerine   şiirler  yazmış ve   stranlar   söylemişlerdir.

Sonuçta olarak  Qedemxêr,    kardeşi  Şah Muradxan’ın  Farslar tarafından  kaleşçe  1925  yılında  öldürülmesinden  sonra  4 -5  boyunca   direnişi  sürdürdü, Kürdler  arasında bağımsızlık  özgürlük için bir destan  kahramanı  olarak   nam  saldı ve   Kürdistan şehidleri  kervanına  katıldı.

19.12.2016

Aso Zagrosi

Kaynaklar:

Cemil Melazade,  Qedemxêr,  tewarekî berzefir naw şaxekanî Zagros  berangarî  şahî  sîtemkar  debetewe,

Reza Şwan,  Qedemxêr